تاریخ پیدایش گنبد، بارگاه و حرم از زمان شهادت حضرت رضا(ع) تا روزگار تیموری

به گزارش شهرآرانیوز؛ تاریخ جان گرفتن مشهد از یک باغ شروع می‌شود؛ باغی که پیکر مطهر حضرت رضا (ع) را در آن دفن می‌کنند تا پس از آن، خاک خراسان با عطری بهشتی در هم آمیزد. تاریخ نگاران وسعت باغ «حمیدبن قحطبه» را در حدود یک میل در یک میل نوشته اند که «عزیزا... عطاردی» آن را از «فلکه حضرت» امروز بزرگ‌تر توصیف می‌کند. پیکر حضرت در سردابی که درون همین باغ بوده است و دهانه‌اش را آب قنات سنابادتر می‌کرده، شسته می‌شود.

نخستین تلاش‌ها برای ساخت بارگاه روی مرقد مطهر حضرت رضا (ع)

آن طور که منابع تاریخی می‌گویند، پس از دفن پیکر حضرت (ع)، صندوقی چوبی روی آن نصب می‌کنند که تاریخ دقیق آن مشخص نیست، اما قدیمی‌ترین نشانه را گویا محمدبن منور در کتاب «اسرارالتوحید» می‌آورد و می‌نویسد در قرن چهارم هجرى، طرفداران حکومت عباسى در رقابت با شیعه قصد داشته اند صندوقى بر گور هارو ن الرشید نصب کنند که قاضى صاعد، از فقیهان حنفى شهر نیشابور، مانع آنان می‌شود. این ماجرا روشن مى کند که قطعا در نیمه دوم قرن چهارم هجرى، صندوقى بر مرقد امام رضا (ع) نصب بوده است.

در این میانه، نویسندگانی، چون نگارنده کتاب «صورت الارض» در ۳۳۱ هجری قمری، ابن البشارمقدسی، جهانگردی که سال ۳۷۵ هجری قمری به خراسان آمده است، ابوالفضل بیهقی در ۴۵۰ هجری قمری و مکتوبات مختلف به وجود بنا‌هایی در اطراف بارگاه امام رضا (ع) اشاره می‌کنند، ولی نگارنده کتاب «الثاقب فى المناقب» که در حدود سال ۵۶۰ هجری قمری تألیف شده است، در روایتی، از «انوشیروان زرتشتی اصفهانى» نامی یاد می‌کند که به بیمارى برص مبتلا بوده است، اما پس از توسل به امام (ع) شفا می‌گیرد و اسلام می‌آورد و به مبارکی این اتفاق بر مرقد مطهر حضرتش، شبه صندوقی قرار می‌دهد که گویا آن را با صفحات نقره زینت کرده بوده اند.

علی اصغر سالاری در کتاب «تدوین سبک هنر و معماری حرم مطهر رضوی»، تاریخ نخستین گنبد ساخته شده بر مزار مطهر امام رضا (ع) را تا دوران عبدا... مأمون عقب می‌برد و می‌گوید پس از آن، در دوره دیلمیان نیز روی بقعه مطهر تعمیر‌هایی صورت می‌گیرد و تزیین‌هایی بر آن نقش می‌خورد. این پژوهشگر همچنین معتقد است که پایه‌های فعلی بقعه باقی مانده، همان بنای نخستین است که ابتدا شالوده اصلی آن را با گِل چینه ساخته بوده‌ اند، ولی در دوره‌های مختلف تاریخی مرمت شده و آذینش کرده اند.

دوره غزنویان

این بنا در سال ۳۹۰ هجری قمری توسط سبکتگین تخریب شد، اما ۱۰ سال بعد، دوباره به دستور سلطان محمود غزنوی، سقف و ستون خورد. در «تاریخ بیهقی» درباره این اتفاق این طور آمده است: «سبکتکین غزنوی حرم مطهر را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او، یمین الدوله محمود، حرم را مرمت نمود و بارگاهی نیک بپرداخت.» معمار حرم نیز گویا در این دوره، ابوبکر شهمرد است که بنای بقعه را بار دیگر روی بازمانده دیواره‌های گلین از آجر می‌سازد و مناره‌ای نیز بر آن می‌افزاید که این بنا هسته اصلی و نخستین حرم مطهر رضوی را تشکیل می‌دهد.

پس از وی، عمیدالدوله فایق، که بیهقی او را «خادم خاصه» می‌نامد، به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی مشهد می‌پردازد. در منابع نام مباشر تعمیرات، «سوری بن معتز» ذکر شده است. سوای این‌ها ابوالحسن عراقی معروف به «دبیر» که از رجال دربار غزنوی بوده، در سال ۴۲۵ هجری قمری ضمن مرمت بقعه، اولین بنا را در مجاورت بارگاه می‌سازد و آن، مسجد معروف «بالاسر» است.

دوره سلجوقیان

برابر اسناد و مکتوبات تاریخی، در زمان حکومت سلطان سنجر سلجوقی نیز ساختمان گنبد بالایی و تزیینات آن به دست، ابوطاهر قمی، حاکم وقت خراسان، با مصالحی از جمله گل ارمنی، آب، شیره انگور و پشم بز ساخته می‌شود. در این باره در مکتوبات تاریخی چنین آمده است: «سلجوقیان در قرن‌های ششم و هفتم تعمیرات و خدمات زیادی در آنچه امروز روضه منوره نامیده می‌شود، انجام دادند. در این دوران فرامرزبن علی، پس از مرمت بنای حرم، گنبدی بر آن می‌سازد.»

در ادامه، امیر عمادالدوله، از دیگر شاهان سلجوقی، حرم را تعمیر می‌کند و ترکان زمردملک، دختر خواهر سلطا ن سنجر، در سده ششم هجری، ازاره گنبدخانه حرم را با کاشی‌های ممتاز زرین که به «کاشی سنجری» معروف است، زینت می‌دهد. این کاشی‌ها اکنون در حرم موجودند، ولی به دلیل جابه جایی، تاریخ دقیق ساخت آن‌ها روشن نیست.

دوره خوارزمشاهیان

اما قدیمی‌ترین کتیبه مسجلی که در ابنیه حرم رضوی باقی مانده است، متعلق به سال ۶۱۲ هجری قمری است که نشان می‌دهد در آن سال، یعنی آخرین سال‌های حکومت خوارزمشاهیان، بقعه مطهر و مسجد کوچک مشهور به «بالاسر»، جدا، مرمت و بهسازی شده است. یکی از نفایس مربوط به سال مزبور، محرابی گران قدر است که در ضلع جنوبی بقعه مطهر نصب بوده و در قرن حاضر به موزه آستان قدس رضوی منتقل شده است.

دوره تیموریان

دوران تیموریان از دوره‌های درخشان معماری حرم است. در این روزگار به دستور گوهرشادآغا، مسجد در سمت قبله حرم و صحن جنوبی آن ساخته می‌شود. سوای این، رواق دارالحفاظ و دارالسیاده، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و مدرسه سابق بالاسر که به ضلع غربی دارالسیاده وصل بوده، اما اکنون جز رواق دارالولایه است، از مجموعه‌های اضافه شده بر بافت حرم مطهر رضوی در این دوره هستند. سوای این شکوه جاری شده، گفتن از خدمات امیرعلیشیر نوایی نیز خالی از لطف نیست که صحن و ایوانی با نامش هنوز در حرم باقی است که در شمار پیکره‌های نخستین حرم قرار دارد.